ทสฺสนํ วิสุทฺธนฺติ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตสฺส ตสฺส มคฺคญาณสฺส กิจฺจสิทฺธิปฺปตฺติโต ญาณทสฺสนํ วิสุทฺธิภาวํ ปตฺตํ โหติฯ สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหิตาย นานตฺเตกตฺตปฏิเวธปญฺญาย มคฺคผลญาเณหิ สิทฺธิโต อนฺเต มคฺคผลญาณานิ วุตฺตานิฯ

ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

41-42. ขนฺติญาณปริโยคาหณญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[92-93] ขนฺติญาณปริโยคาหณญาณนิทฺเทเสสุ รูปํ อนิจฺจโต วิทิตนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย อนิจฺจนฺติ ญาตํฯ รูปํ ทุกฺขโต วิทิตนฺติ ทุกฺขานุปสฺสนาย ทุกฺขนฺติ ญาตํฯ รูปํ อนตฺตโต วิทิตนฺติ อนตฺตานุปสฺสนาย อนตฺตาติ ญาตํฯ ยํ ยํ วิทิตํ, ตํ ตํ ขมตีติ ยํ ยํ รูปํ อนิจฺจาทิโต วิทิตํ, ตํ ตํ รูปํ อนิจฺจาทิโต ขมติ รุจฺจติฯ ‘‘รูปํ อนิจฺจโต วิทิตํ, ยํ ยํ วิทิตํ, ตํ ตํ ขมตี’’ติ วิสุํ วิสุญฺจ กตฺวา เกสุจิ โปตฺถเกสุ ลิขิตํฯ ‘‘เวทนา สญฺญา สงฺขารา อนิจฺจโต วิทิตา’’ติอาทินา ลิงฺควจนานิ ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพานิฯ ผุสตีติ วิปสฺสนาญาณผุสเนน ผุสติ ผรติฯ ปริโยคหตีติ วิปสฺสนาญาเณน ปวิสติฯ ปริโยคาหตีติปิ ปาโฐฯ

ขนฺติญาณปริโยคาหณญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

43. ปเทสวิหารญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[94] ปเทสวิหารญาณนิทฺเทเส เยนากาเรน มาติกาย อุทฺทิฏฺโฐ ปเทโส ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ, ตํ ทสฺเสนฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาติ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตเวทนาปิ วฏฺฏติ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิฯ ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา อกุสลาว โหติ, ทิฏฺฐิํ ปน อุปนิสฺสาย กุสลาปิ อุปฺปชฺชนฺติ อกุสลาปิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา หิ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสาย ปกฺขทิวเสสุ ยาคุภตฺตาทีนิ เทนฺติ, อนฺธกุฏฺฐิอาทีนํ วตฺตํ ปฏฺฐเปนฺติ, จตุมหาปเถ สาลํ กโรนฺติ, โปกฺขรณิํ ขณาเปนฺติ, ปุปฺผารามํ ผลารามํ โรเปนฺติ, นทีวิทุคฺเคสุ เสตุํ อตฺถรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติฯ

อิติ เตสํ กุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปน นิสฺสาย สมฺมาทิฏฺฐิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ วธพนฺธาทีนิ กโรนฺติ, ปาณํ วธิตฺวา เทวตานํ อุปหรนฺติฯ อิติ เนสํ อกุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํ โหติฯ สา ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิ สหชาตาย เวทนาย สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, สมนนฺตรนิรุทฺธา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปจฺจุปฺปนฺนมิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาย เวทนาย อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ครุํ กตฺวา อภินนฺทนฺตสฺส โลภสหคตเวทนาย อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, สพฺพากุสเลหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อารมฺมณมตฺตํ กโรนฺตสฺส สพฺพากุสลเวทนาย มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส วิปสฺสนฺตสฺส กุสลาพฺยากตเวทนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจเยน อุปฺปชฺชมานานํ กุสลากุสลเวทนานํ ภวนฺตเร วิปากเวทนานญฺจ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสโม นาม สมฺมาทิฏฺฐิ, ตสฺมา ยํ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, ตเทว ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยา’’ติ เวทิตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสโม นาม วิปสฺสนากฺขเณ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ จา’’ติ วทนฺติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ เอตฺถาปิ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตเวทนาปิ วฏฺฏติ สมฺมาทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิฯ ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา กุสลาว โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิํ ปน อุปนิสฺสาย พุทฺธปูชา ทีปมาลาโรปนํ มหาธมฺมสฺสวนํ อปฺปติฏฺฐิเต ทิสาภาเค เจติยปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺติฯ อิติ เนสํ กุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ สมฺมาทิฏฺฐิเมว นิสฺสาย มิจฺฉาทิฏฺฐิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, อตฺตานํ อุกฺกํสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติฯ อิติ เนสํ อกุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํเยว โหติฯ

สา ปน สมฺมาทิฏฺฐิ สหชาตาย สมนนฺตรนิรุทฺธาย ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุตฺตปจฺจเยเหว ปจฺจโย โหติ, โลกิกสมฺมาทิฏฺฐิ ปจฺจเวกฺขณสมฺปยุตฺตาย วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย นิกนฺติสมฺปยุตฺตาย จ เวทนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุตฺตนเยเนว อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มคฺคผลสมฺมาทิฏฺฐิ ปจฺจเวกฺขณสมฺปยุตฺตาย เวทนาย อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจยวเสน ปจฺจโย โหติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ สมฺมาทิฏฺฐิวูปสโม นาม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ตสฺมา ยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, ตเทว ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยา’’ติ เวทิตพฺพํฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยา มิจฺฉาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺส ยสฺส หิ ‘‘วูปสมปจฺจยา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขธมฺมปจฺจยาว ตํ ตํ เวทยิตํ อธิปฺเปตํฯ มิจฺฉาญาณาทีสุ ปน มิจฺฉาญาณํ นาม ปาปกิริยาสุ อุปายจินฺตาฯ อถ วา มิจฺฉาญาณํ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขณญาณํฯ สมฺมาญาณํ นาม วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิํ โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺฐิญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสกุสลาพฺยากตํ ญาณํฯ มิจฺฉาวิมุตฺติ นาม ปาปาธิมุตฺติตาฯ อถ วา อยาถาววิมุตฺติ อนิยฺยานิกวิมุตฺติ อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺติสญฺญีติฯ สมฺมาวิมุตฺติ นาม กลฺยาณาธิมุตฺติตา ผลวิมุตฺติ จฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยวฯ

ฉนฺทปจฺจยาปีติอาทีสุ ปน ฉนฺโท นาม โลโภ, ฉนฺทปจฺจยา อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนา เวทิตพฺพาฯ ฉนฺทวูปสมปจฺจยา ปฐมชฺฌานเวทนาวฯ วิตกฺกปจฺจยา ปฐมชฺฌานเวทนาฯ วิตกฺกวูปสมปจฺจยา ทุติยชฺฌานเวทนาฯ สญฺญาปจฺจยา ฐเปตฺวา ปฐมชฺฌานํ เสสา ฉ สมาปตฺติเวทนาฯ สญฺญาวูปสมปจฺจยา เนวสญฺญานาสญฺญายตนเวทนาฯ

ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหตีติอาทีสุ สเจ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญา อวูปสนฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกสญฺญานํ อวูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยาฯ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญาอวูปสมปจฺจยา เวทนา โหตีติ อตฺโถฯ สา อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนา โหติฯ สเจ ฉนฺโท วูปสนฺโต วิตกฺกสญฺญา อวูปสนฺตาฯ ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทสฺส วูปสโม วิตกฺกสญฺญานํ อวูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยาฯ สา ปฐมชฺฌานเวทนาวฯ สเจ ฉนฺทวิตกฺกา วูปสนฺตา สญฺญา อวูปสนฺตาฯ ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกานํ วูปสโม สญฺญาย อวูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยาฯ สา ทุติยชฺฌานเวทนาวฯ สเจ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญา วูปสนฺตาฯ ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกสญฺญานํ วูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยาฯ สา เนวสญฺญานาสญฺญายตนเวทนาวฯ

เกจิ ปน ‘‘ฉนฺโท นาม อปฺปนํ ปาปุณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค ธมฺมจฺฉนฺโท, อปฺปนาปฺปตฺตสฺส โส ฉนฺโท วูปสนฺโต โหติฯ ปฐมชฺฌาเน วิตกฺโก โหติ, ทุติยชฺฌานปฺปตฺตสฺส วิตกฺโก วูปสนฺโต โหติฯ สตฺตสุ สมาปตฺตีสุ สญฺญา โหติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส จ นิโรธํ สมาปนฺนสฺส จ สญฺญา วูปสนฺตา โหตี’’ติ เอวํ วณฺณยนฺติฯ อิธ ปน นิโรธสมาปตฺติ น ยุชฺชติฯ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถายฯ อตฺถิ อายวนฺติ อตฺถิ วีริยํฯ อายาวนฺติปิ ปาโฐฯ ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเตติ ตสฺส วีริยารมฺภสฺส วเสน ตสฺมิํ อรหตฺตผลสฺส การเณ อริยมคฺเค อนุปฺปตฺเต ฯ ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ อรหตฺตสฺส ฐานปจฺจยา เวทยิตํฯ เอเตน จตุมคฺคสหชาตา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนา คหิตาฯ เกจิ ปน ‘‘อายวนฺติ ปฏิปตฺติฯ ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเตติ ตสฺสา ภูมิยา ปตฺติยา’’ติ วณฺณยนฺติฯ

ปเทสวิหารญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

44-49. วิวฏฺฏญาณฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[95] วิวฏฺฏญาณฉกฺกนิทฺเทเส เนกฺขมฺมาธิปตตฺตา ปญฺญาติ เนกฺขมฺมํ อธิกํ กตฺวา เนกฺขมฺมาธิกภาเวน ปวตฺตา ปญฺญาฯ กามจฺฉนฺทโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ เนกฺขมฺมาธิปติกตปญฺญาสมฺปยุตฺตสญฺญาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย วา กามจฺฉนฺทโต วิวฏฺฏติ ปราวตฺตติ, ปรมฺมุขี โหตีติ อตฺโถฯ เอส นโย เสเสสุฯ

[96] กามจฺฉนฺโท นานตฺตนฺติ กามจฺฉนฺโท สนฺตวุตฺติตาย อภาวโต น เอกสภาโวฯ เนกฺขมฺมํ เอกตฺตนฺติ เนกฺขมฺมํ สนฺตวุตฺติภาวโต เอกสภาโวฯ เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโตติ กามจฺฉนฺเท อาทีนวทสฺสเนน เนกฺขมฺมํ ปวตฺตยโตฯ กามจฺฉนฺทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ ทิฏฺฐาทีนวโต กามจฺฉนฺทโต เนกฺขมฺมกฺขเณ จิตฺตํ วิวฏฺฏติฯ เอส นโย เสเสสุฯ

[97] กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโตติ เนกฺขมฺมปวตฺติกฺขเณ กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปชหนฺโตฯ